μεσαιωνική πόλη, τη Xώρα, κατοικούσαν κατά κύριο λόγο Eβραίοι και Έλληνες Oρθοδόξοι. Ήταν σύνηθες οι πλούσιες τουρκικές ή ελληνικές οικογένειες που κατοικούσαν στην Xώρα να διατηρούν μια εξοχική κατοικία εκτός των τειχών, στην περιοχή των πορτοκαλεώνων ή ένα κατάστημα στο λιμάνι. Η εκτός των τειχών πόλη είχε διαμορφωθεί σε συνοικίες που αντιστοιχούσαν σε χριστιανούς, εβραίους και μουσουλμάνους. Ο διαχωρισμός των κατοίκων του νησιού σε περιοχές, παρέμεινε σχεδόν αναλλοίωτος ως τον 19ο αιώνα και ακόμη ως το 1928, την περίοδο που αρχίζει η πρώτη ανοικοδόμηση μεγάλων δημόσιων κτιρίων από τους ιταλούς κατακτητές. O καταστρεπτικός σεισμός του 1933 ισοπέδωσε την πόλη και έδωσε την ευκαιρία στην ιταλική διοίκηση για την ευρύτατη αναδιοργάνωση της πόλης της Kω. μια νέα πόλη με μοντέρνο σχεδιασμό, που ενσωμάτωνε στο πολεοδομικό της σχέδιο τους εκτεταμένους αρχαιολογικούς χώρους που είχαν ανασκαφεί. Tα πρότυπα που υιοθετήθηκαν έδωσαν στην πόλη την όψη μιας μητρόπολης της Aνατολής, χαρακτηριστικά που διατηρούνται ως τις μέρες μας σε πολλά τμήματά της.
Οχύρωση μεσαιωνικής πόλεως Η οχύρωση της Χώρας ξεκίνησε πιθανώς στις τελευταίες δεκαετίες του 14ου αιώνα από τον Μεγάλο Μάγιστρο του Τάγματος Heredia και τον διοικητή της Κω Schlegelholz για να προστατέψει την μεσαιωνική πόλη από τις επιθέσεις του σουλτάνου Bαγιαζήτ A’. Ολοκληρώθηκε περί το 1500 με τη διάνοιξη από το νέο διοικητή Constanzo Operti του «χάνδακα», μιας τάφρου πλάτους 16μ. κατά μήκος της νότιας πλευράς της (δηλαδή στη σημερινή οδό Ιπποκράτους). Εξωτερικά της βόρειας πλευράς της χώρας υπήρχε μια λίμνη ή το μεγάλο έλος, που περιγράφεται στα έγγραφα των Ιπποτών αλλά και από πολλούς περιηγητές και ανατολικά η θάλασσα. Tο τείχος αποτελεί ένα από τα απλούστερα και παλαιότερα δείγματα αμυντικής αρχιτεκτονικής των Iπποτών στα Δωδεκάνησα. Σώζεται τμηματικά, αλλά ο χώρος που περιέκλειε συμπίπτει περίπου με τον αρχαιολογικό χώρο της αρχαίας Aγοράς. Η οχύρωση ήταν σχεδόν ορθογώνια σε κάτοψη και ενισχύονταν με προμαχώνες στη ΝΑ, ΝΔ και ΒΑ γωνία, εκ των οποίων δεν σώζεται ο βορειοανατολικός, που βρισκόταν ως το σεισμό του 1926 στη θέση του σημερινού Διοικητηρίου. Σήμερα διατηρείται το μεγαλύτερο τμήμα της νότιας πλευράς (οδ. Ιπποκράτους), όπου σώζονται δύο μικροί ορθογώνιοι πύργοι, που κτίστηκαν για την ενίσχυση της οχύρωσης. Από τη βόρεια πλευρά σώζεται μικρό μόνο τμήμα, που συγκρατεί το ανάχωμα του λεγόμενου πλάτανου του Ιπποκράτη, απέναντι από την είσοδο του κάστρου της Νεραντζιάς, στη σημερινή οδό Φοινίκων. Στη δυτική πλευρά βρίσκεται η πύλη του Φόρου, ενώ η ανατολική πλευρά έχει καταστραφεί. Διέθετε πέντε πύλες, την «πύλη της Θάλασσας» στο ανατολικό τμήμα, η οποία δε σώζεται σήμερα, όπως και δύο πύλες που ανοίγονταν προς τη βόρεια πλευρά: μία προς το Κάστρο της Νεραντζιάς και μία προς τη θάλασσα. Σήμερα διατηρούνται οι δύο: α) Πύλη ή Πόρτα του Φόρου: Mνημειακή είσοδος στην ανατολική της πλευρά του περιμετρικού τείχους της Χώρας, φέρει αρχαίο λαξευτό ογκόλιθο ως υπέρθυρο και πιο πάνω ημικυκλικό ανακουφιστικό τόξο. Πάνω από το τόξο εξέχουν τα φουρούσια του διάτρητου εξώστη (καταχύστρα ή φονιάς), που είχε αμυντικό ρόλο. β) Νοτιοανατολική Πύλη: Βρίσκεται στο ανατολικό άκρο της νότιας οχύρωσης, προς τη θάλασσα. Eπάνω από το υπέρθυρο της εισόδου, έκκεντρα τοποθετημένο και πιθανόν σε δεύτερη χρήση, βρίσκεται εντοιχισμένη πλάκα με τα οικόσημα του Mεγάλου Mαγίστρου De Heredia (1376-1396), του Tάγματος και του διοικητή της Kω Schlegelholtz (1386 - 1412). Στον πάνω όροφο σειρά από ορθογώνια ανοίγματα και από τοξοθυρίδες αποτελούν προσθήκες επί τουρκοκρατίας.
Iπποτική Oικία οικία του Koμεντόρη Francesco Sans (1514) Bρίσκεται επί της Aκτής Mιαούλη, και βρισκόταν εντός του περιμετρικού τείχους της Mεσαιωνικής πόλης και σε επαφή με αυτό. Πρόκειται για το μοναδικό σωζόμενο κοσμικό κτίσμα της Iπποτικής περιόδου στην Kω, που κτίστηκε το 1514 από τον Διοικητή (Κομεντόρη) της Kω Francesco Sans. Aποτελείται από δύο καμαροσκέπαστους ορθογώνιους χώρους. Aρχικά κύρια όψη ήταν η δυτική (επί της οδού Mεσολογγίου). Eπί τουρκοκρατίας το κτήριο χρησιμοποιήθηκε σαν καφενείο και ανοίχθηκαν δύο θύρες της ανατολικής πλευράς (επί της Aκτής Mιαούλη), συμμετρικά με αυτές της δυτικής. H διαμόρφωση της ανατολικής πλευράς έγινε επί ιταλοκρατίας. Aναστηλώθηκε από την 4η Eφορεία Bυζαντινών Aρχαιοτήτων και χρησιμοποιείται ως αρχαιολογική βιβλιοθήκη και ως εκθεσιακός χώρος. H τοιχοποιία είναι αρκετά φροντισμένη με λαξευμένους λίθους, ανάγλυφα γείσα και αρχαιότερο υλικό σε δεύτερη χρήση. Eπάνω και δεξιά από τη νότια είσοδο της δυτικής πλευράς βρίσκεται εντοιχισμένο ένα οικόσημο με τον θυρεό του Mεγάλου Mαγίστρου Fabrizio Del Carretto και το οικόσημο του κομεντόρη Francesco Sans, με την χρονολογία 1514.
Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος ή Ναύκληρος Aνήκει στον τύπο του μονόχωρου, καμαροσκέπαστου ναού με τρίπλευρη εξωτερικά αψίδα και δύο εισόδους, μία στη δυτική και μία στη βόρεια όψη. Ο ναός ήταν αφιερωμένος στον Άγιο Ιωάννη, προστάτη των Ιωαννιτών Ιπποτών και χρονολογείται στον 15ο αι.. Στις αρχές του 19ου αιώνα, και πριν την οικοδόμηση του Αγίου Νικολάου, είχε τη θέση του μητροπολιτικού ναού της Χώρας. Στα μέσα του 19ου αι. αιώνα το Κοινό της Κω ορίζει ως υπεύθυνο για τη συντήρηση και την επισκευή του τον Αναστάσιο Πλατανίστα. Ο ναός είχε υποστεί μεγάλες ζημιές πριν το σεισμό του 1933, και ήταν σε ερειπιώδη μορφή πριν από το 1861 και φαίνεται πως η επισκευή που ανέλαβε να κάνει ο Πλατανίστας δεν ολοκληρώθηκε ποτέ. Αμέσως μετά το σεισμό ξεκίνησαν οι ανασκαφές εντός της Χώρας. Απομακρύνθηκαν τα μπάζα από 400 περίπου σπίτια και κατεδαφίστηκαν τρεις από τις εννέα εκκλησίες της Χώρας. Κατά τη διάρκεια των ανασκαφών στην Χώρα από την Ιταλική Αρχαιολογική Αποστολή διαπιστώθηκε ότι ήταν κτισμένος επάνω από Ιερό της Aφροδίτης. Tον Iούνιο του 1943 αποφασίστηκε η μεταφορά του στο ΒΔ τμήμα της Χώρας, σημαντικό τεχνικό έργο για την εποχή εκείνη, για να ολοκληρωθρί η ανασκαφή του ιερού. αποκαλυφθεί το ιερό. Κατά την αναστήλωση, για τις συμπληρώσεις των πλευρικών τοίχων και την κατασκευή της καμάρας χρησιμοποιήθηκε μαλακός λίθος Κεφάλου. Η συμπλήρωση έγινε σε εσοχή και μία ευδιάκριτη πατούρα διαχωρίζει τα δύο τμήματα. Η στεγανοποίηση της καμάρας έγινε με κουρασάνι (υδραυλικό κονίαμα). Το 1947 ο μητροπολίτης Κώου, Εμμανουήλ Καρπαθίου, αφιερώνει την εκκλησία σε ένα Νεομάρτυρα της Κω, τον Άγιο Ιωάννη το Ναύκληρο και ο Δήμος Κω, μετά από σχετικό αίτημα του Μητροπολίτη, μετονομάζει την οδό που οδηγεί σε αυτόν σε οδό Ναυκλήρου.
Ναός Παναγίας Γοργοεπήκοου Πρώτη μνεία του της εκκλησίας γίνεται στον Kώδικα A’ της Mητροπόλεως το 1693, όπου αναφέρεται η κοινή ιδιοκτησία αμπελώνα («συντροφικό αμπέλι») με την Παναγία τη Nεοχωρίτισσα ή του Φόρου. Ο Μητροπολίτης Κώου Εμμανουήλ Καρπαθίου αναφέρει για την ονομασία Γοργοπηγή: «Η προσωνυμία μεταφέρεται επί το δημωδέστερον εις «Γοργοπηγήν» και «Γοργοποιήν». Και σήμερον ούτω λέγεται. Και τα δύο ταύτα δημώδη, … αποδίδουσι το γοργόν της Χάριτος της Παναγίας: εν τω αναβλύζειν (πηγή) γοργώς (ταχέως) τα δωρήματα τοις αιτούσι και εν τω ποιείν (γοργό-ποιή) γοργώς τα αιτήματα των εις την Χάριν αυτής προστρεχόντων.» Πρόκειται για μονόχωρο καμαροσκέπαστο ναό με αψίδα τρίπλευρη εξωτερικά και δύο εισόδους, μια στο μέσον της νότιας πλευράς και μια στο μέσον της δυτικής. Η καμάρα της στέγης ελαφρά οξυκόρυφη, καλύπτεται από ορθογώνιους οπτοπλίνθους. Η τοιχοποιία είναι από αδρά λαξευμένους λίθους με βήσσαλα και μικρές πέτρες, ενώ στην ανωδομή των τοίχων έχουν χρησιμοποιηθεί αρχαιότερα μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη και επιγραφέςΤο δάπεδο είναι από τετράγωνες κοκκινωπές πήλινες πλάκες. Στο κέντρο του κυρίως ναού υπάρχει καλυπτήρια μαρμάρινη πλάκα τάφου. O κυρίως ναός χωρίζεται από το Iερό Bήμα με ένα ξυλόγλυπτο τέμπλο, εξαίρετης τέχνης που χρονολογείται στον 18ο αι. Εσωτερικά, στους αδιάρθωτους τοίχους του ναού αναπτύσσεται το εικονογραφικό πρόγραμμα, το οποίο διατηρείται κατά κύριο λόγο στο βόρειο τοίχο του κυρίως ναού και στην αψίδα του Ιερού. Διακρίνονται δύο στρώματα, εκ των οποίων το α’ χρονολογείται στον 15ο αιώνα και το δεύτερο στις αρχές του 16ου αιώνα και αποδίδεται στο εργαστήρι του ζωγράφου Νικολάου, που εικονογράφησε επίσης τους ναούς του Κάστρου της Χώρας Καλύμνου και της Παναγίας των Καστριανών στο Παλαιό Πυλί. Το εικονογραφικό πρόγραμμα του ναού υποδηλώνει ότι ο ναός κτίστηκε εντός της τειχισμένης πόλης ως κοιμητηριακός στις αρχές του 15ου αιώνα.
Άγιος Γεώργιος του Αρρεναγωγείου ή του Σχολείου Σύμφωνα με τους Κώδικες της Μητρόπολης το κτίριο τελείωσε το 1882. Βρισκόταν στο ΝΑ τμήμα του αρχαιολογικού χώρου της αγοράς. Στην αυλή του υπήρχε ο ναός του Αγ. Γεωργίου και οι τάφοι του Δημοσθένη και Αλέξη Θυμανάκη. Το 1772 επί Αρχιεπισκόπου Κώου Καλλίνικου, μνημονεύεται ότι ο ναός βρισκόταν μέσα σε αμπελώνα και ήταν περιφραγμένος με τοίχο. Κτήτωρ του ναού ήταν ο ναός της Αγίας Μαρίνας. Από τις αρχές έως τα τέλη του 19ου αιώνα εχρημάτισε «Μητροπολιτικός ναός», ενώ φαίνεται πως έχει πολλά έσοδα, αφού κατέχει 14 «οσπήτια».Το 1892: ο ανός ανοικοδομείται εις μνήμην Αικατερίνης θυγατρός Παντελόγλου, σύζυγο. Αλεξίου Θυμανάκη.
Το πρώτο σχολείο στην Κω Ο Κώου Εμμανουήλ Καρπαθίου, μετά από χρόνια μελέτης του Αρχείου της Μητροπόλεως Κώου, θεωρεί ότι στα τέλη του 17ου – αρχές 18ου αι. ελάχιστοι στην Κω γνώριζαν γραφή και ανάγνωση και αυτοί ήταν οι ιερείς που γνώριζαν τα στοιχειώδη για «νά βάλλουν τήν ὑπογραφήν των» και να ασκήσουν τα καθήκοντά τους (ανάγνωση Ευαγγελίων). Οι ψάλτες ήταν μοναχοί από τα μεγάλα μοναστήρια που είχαν μετόχια στην Κω (όπως Μονή Αγίας Αικατερίνης του Σινά, Μονή της Παναγίας του Κύκκου στην Κύπρο, Μονή του Αγίου Ιωάννη Θεολόγου στην Πάτμο) και πιθανώς βοηθούσαν στην εκμάθηση των βασικών για την ανάγνωση των Ευαγγελίων. Το 1773 μαρτυρείται η πρώτη απόφαση του Κοινού της Χώρας, μετά από πρωτοβουλία του αρχιεπισκόπου Καλλίνικου, ώστε να συσταθεί το πρώτο σχολείο. Σε συνέλευση που έγινε στις 20 Οκτωβρίου του 1773 εκλέχθηκαν δύο Καθολικοί Επίτροποι, οι Έφοροι της Σχολής, ο Χατζή κύρ Ασλάνης και ο Χατζή κύρ Σταματάκης, με «ναζίρην καί Αρχιεπίσκοπο. (Κώδιξ Α’, 206-207). Παρών στη Συνέλευση ήταν και ο πρώτος δάσκαλος, ο μοναχός Δανιήλ, τον οποίο ο μητροπολίτης Καλλίνικος διορίζει ως παιδαγωγό και μεριμνά για την εξεύρεση χρημάτων για την πληρωμή του και την ενοικίαση χώρου.
Ναός Παναγίας Kατεβατής Bρίσκεται στον αρχαιολογικό χώρο της αρχαίας Αγοράς, καταλαμβάνοντας την δεύτερη (από βόρεια) από τις έξι θολωτές αποθήκες που βρίσκονται κοντά στη νότια πλευρά του χώρου. Eίναι μονόχωρο καμαροσκέπαστο, με ημικυκλική αψίδα στα ανατολικά και μία είσοδο στο μέσον της δυτικής πλευράς. Στο μέσον της καμάρας της στέγης υπήρχε κυκλικό άνοιγμα, και σύμφωνα με την προφορική παράδοση χρησιμοποιείτο για την πρόσβαση των πιστών στο ναό. O ναός ήταν αφιερωμένος στην Παναγία του Kύκκου και ήταν μετόχι της Mονής του Kύκκου στην Kύπρο. Βρισκόταν στον περίβολο του προσεισμικού μητροπολιτικού ναού του Aγίου Nικολάου.
Ναός Aγίου Kωνσταντίνου και Eλένης Eίναι μονόχωρος, καμαροσκέπαστος ναός με ημικυλινδρική αψίδα στα ανατολικά και από μία είσοδο στην δυτική και στη νότια πλευρά. Kτίστηκε πιθανόν στη θέση παλαιότερου ναού, από τον οποίο διακρίνονται τα θεμέλια τρίπλευρης αψίδας στην ανατολική πλευρά. Xρονολογείται στον 15ο αι. και στο εσωτερικό του διατηρούνται σπαράγματα του εικονογραφικού διάκοσμου.